WAAROM ZOU HET LEVEN ÜBERHAUPT ZIN MOETEN HEBBEN?

‘Tijd om De mythe van Sisyphus van Albert Camus opnieuw te lezen,’ luidde een reactie op mijn stukje van vorige week. Camus’ essay zou antwoord geven op de vraag waarom de meeste mensen geen zelfmoord plegen, ondanks het besef van alle ellende en eindigheid van het bestaan.

Nooit te beroerd om een goed advies ter harte te nemen heb ik het boek ter hand genomen. Niet opnieuw overigens, maar voor het eerst. Ik heb altijd al willen weten waarom de meeste mensen geen zelfmoord plegen. Helaas weet ik het nog steeds niet. Maar het essay was interessant genoeg. Dank dus voor de tip.

Absurdisme
In feite is het absurdisme het onderwerp van het boek. Camus, ik heb het elders opgezocht, bedacht die naam voor zijn eigen filosofie. Uitgangspunt is dat het leven in essentie geen betekenis heeft, zinloos, rationeel onverklaarbaar en daarmee absurd is. Camus onderzoekt in De mythe van Sisyphus wat daarvan de consequentie moet zijn. Kan ‘de absurde mens’ (d.i. de mens die zich van de absurditeit bewust is) ermee leven of kan hij er maar beter een eind aan maken?

Recht in de bek
Zelfmoord is volgens Camus ‘de meest extreme aanvaarding van de dood’, en de dood is ‘de meest evidente absurditeit’. Anderen lopen weg voor de absurditeit door hun heil te zoeken bij het metafysische, bijvoorbeeld een godsdienst. Camus verwerpt dat, maar zelfmoord verwerpt hij ook. De absurditeit is weliswaar een uitnodiging om te sterven, maar die slaat hij af. Hij wil het absurde beest recht in de bek kijken, opstandig zijn, de vrijheid daarvan voelen en bij dat al ‘zoveel mogelijk’ leven. Voor kunstenaars bijvoorbeeld betekent dat prachtige kunstwerken blijven maken ondanks het volle besef van de futiliteit daarvan.

Zinvol
Volgens mij had Camus ook kunnen zeggen: als alles zinloos is, dan zelfmoord ook. Behalve in uitzonderlijk gevallen. Bijvoorbeeld mensen die ‘de pil van Drion’ of zijn hedendaagse equivalent innemen, of mensen die op eigen verzoek euthanasie krijgen – gedelegeerde zelfmoord. Zij zien of hebben toch al geen toekomst meer, het leven doet teveel pijn. Binnen de context van een particulier leven is het afscheid ervan dan zinvol.
Of neem soldaten die uit idealisme naar het front vertrekken om te vechten voor het vaderland. We zien het om ons heen weer volop gebeuren. Stel dat ze zichzelf 50 procent kans geven om te overleven, kun je dan spreken van een halve zelfmoord? Met ware doodsverachting handelen is niet precies zelfmoord, maar toch minstens zijn neefje. Mensen die dat doen kijken pas echt een beest in de bek.

Verzet
Sterven voor een vaderland of voor ‘de vrijheid’ staat heel ver van mij vandaan, maar sterven vanwege de absurditeit van het bestaan nog veel verder. Nu wil het geval dat Camus zijn essay publiceerde in 1942. Duitsland was de baas in Frankrijk, Camus zat in het verzet en waagde zijn leven. Hij riskeerde dus dat hij niet ‘zo veel mogelijk’ zou leven, tenzij hij daarmee bedoelde dat veel leven niet zo lang mogelijk, maar zo intens mogelijk leven betekent. Dat was voor hem dus zo. Hij overleefde de oorlog en stierf in 1960 bij een auto-ongeluk, 46 jaar oud. Een volstrekt zinloze dood, een aderlating voor de literatuur.

Camus (1913-1960)

Voor de hand
Camus neemt de zelfmoordkwestie van allerlei kanten onder de loep, maar hij maakt niet duidelijk, mij althans niet, waarom hij de absurditeit van het bestaan koppelt aan de vraag over zelfmoord. Zelf zou ik niet op het idee komen, maar ik ben dan ook geen filosoof. Je kunt de absurditeit van alles immers ook gewoon inzien, er bij stilstaan (‘je verstand staat er bij stil’), haar als voldongen feit accepteren en verder leven zonder fantasieën over opstand en vrijheid.
Dit lijkt me het meest voor de hand liggend, tenminste als je de innerlijke drang van de mens (en andere dieren) in acht neemt, de levensdrift. We willen leven, we willen niet dood. Die levensdrift hadden onze voorzaten al in de vroege evolutie, nog voordat ze mens waren of de hersens hadden om over absurditeit na te denken. Willen doorleven is een instinct, ook bij ‘de absurde mens’. Zonder dat waren wij er niet geweest.

Hamvraag
Dit is mijn antwoord op de vraag waarom de meeste mensen geen zelfmoord plegen. Voor wat het waard is, want het is voornamelijk mijn gevoel waarop ik me baseer. Maar Camus geeft helemaal geen antwoord, hij geeft een oordeel: je moet het niet doen.
Wat mij betreft is de hamvraag: waarom zou het leven überhaupt zin moeten hebben? Waarom is dat een kwestie? Probeer daar maar eens een antwoord op te vinden als je niet in god gelooft of uit idealisme aan een front vecht.

Sisyphus
Sysiphus is in de Griekse mythologie de tragische held die als straf van de goden een rotsblok bij een berg moet opduwen. Eenmaal boven rolt de rots steeds weer naar beneden en kan hij opnieuw beginnen. Kan het zinlozer? Kan het absurder? Camus vergelijkt dit lot met dat van de arbeider, die elke dag dezelfde taken moet uitvoeren. Sisyphus is zich ten volle bewust van zijn lot, de arbeider slechts ‘op zeldzame momenten’, aldus Camus, en op die momenten wordt dat lot pas tragisch. Maar het is ook verhelderend: Sisyphus overziet zijn lot tijdens zijn afdaling van de berg om de steen opnieuw op te halen. Dat doet ook ‘de absurde mens’ als hij zijn lijden overziet waar geen einde aan is. Hij accepteert dat lijden en daarmee wordt hij meester over zijn leven. Dat is de draai die Camus er aan geeft.