Twaalf jaar geleden kocht ik een splinternieuw autootje. Ik was zo trots als een aap met zeven lullen op die Citroen DS3, die ik in twee kleuren en met een fraai interieur had laten uitvoeren. Dit wordt mijn laatste auto en dan kan het wat lijen, dacht ik.
Mijn tevredenheid was te meer groot omdat ik een ‘milieu-autootje’ had gekocht. Het was weliswaar een diesel, maar dan eentje met een nagenoeg smetteloze uitlaatgassen. Deswege hoefde ik geen BPM te betalen en het eerste jaar zelfs geen wegenbelasting. Dat was wel het ultieme bewijs van de zegen die mijn aankoop was voor mezelf en de aarde.
Dilemma
Tegenwoordig ben ik daar minder zeker over. Ik heb die auto nog steeds, maar moet ik hem niet inruilen voor een elektrische? Ik voel mezelf onmachtig om een milieu-effect-rapportage los te laten op dat dilemma. Ik kan hem natuurlijk ook weg doen en voortaan in de bus stappen. Zover ben ik nog lang niet en daarom houd ik me voorlopig nog staande in het wedstrijdje wie er het langst leeft, ik of mijn kekke karretje. Maar er blijft iets knagen. Een schuldgevoel?
Voor de commercie kan het niet groen genoeg zijn.
Schuldfilosofie
Kort geleden stond er een artikel in De Groene over de in 1969 overleden Karl Japsers, grondlegger van een schuldfilosofie. Jaspers was psychiater en filosoof. Hij beweerde volgens het Groene-artikel dat er zoiets als collectieve schuld bestaat. Dat idee kwam bij hem op na de tweede wereldoorlog, toen de misdaden van de nazi’s in het volle licht kwamen te staan.
Mijn pet
Jaspers heeft nooit wat moeten hebben van de nazi’s, maar met zijn schuldtheorie pleitte hij zichzelf allerminst vrij van verantwoordelijkheid voor hun daden. Sinds de Franse revolutie zijn alle burgers aansprakelijk voor de gedragingen van hun staat, vindt hij. Samen hebben ze het voor het zeggen, samen dragen ze de last. Actief meedoen aan misdaden is erg, maar wegkijken maakt ook schuld. Zelfs mensen die het kwaad bestrijden dragen volgens hem schuld. Dat gaat mijn verstand te boven. Misschien zou ik het snappen als ik zijn boeken las, maar die gaan me vermoedelijk ook boven de pet. Ik begin er niet eens aan.
Boetekleed
Het risico van collectieve schuld lijkt me dat niemand zich persoonlijk aangesproken voelt. Gedeelde smart is immers halve smart; als je schuld deelt door miljoenen blijft er weinig van over. Maar dat was niet Jaspers’ bedoeling. Hij vond dat collectieve schuld alleen kan bestaan als elk lid van het collectief het boetekleed persoonlijk aantrekt. Daar kan ik wel in meegaan. Hèt onderwerp van tegenwoordig waar we collectief verantwoordelijk voor zijn is de opwarming van de aarde. Om het op mezelf te betrekken: alleen al als ik door de supermarkt loop verkeer ik bijna in een existentiële crisis vanwege de mij bespringende gewetensvagen. .
Verwijtend
Ik eet weinig vlees, maar gaan al die vleesvervangers met soja niet ten koste van het Amazonewoud? Elke dag eet ik een sinaasappel, maar is dat transport uit Chili of Spanje vanwege de CO2-uitstoot geen aanslag op de aarde? Plunder ik de zee niet met elke vis die ik verorber? Ook de kaas die ik koop in de biologische winkel kijkt me verwijtend aan; dierlijke producten leggen veel te veel beslag op het milieu. Toch eet ik ze. En ga zo maar door, er komt geen einde aan.
Neuroot
Schuldig, zegt de jury in mijn hoofd als ik in de auto stap. Maar wat heb je aan zo’n boetekleed? Je moet er iets mee doen, anders blijft het gratuit. Ik zou een voorbeeld moeten nemen aan een familielid dat op latere leeftijd veganist is geworden en meeloopt in klimaatdemonstraties. Als iedereen zo was stond de wereld er beter voor. Maar ik hou niet van demonstreren. Kennelijk voel ik me liever schuldig. Misschien ben ik wel een neuroot. Jaspers zou me dat kunnen vertellen als hij nog geleefd had, hij was tenslotte psychiater.
Foute instincten
Collectieve schuld is bepaald niet een uitvinding van Karl Jaspers, maar wordt al sinds mensenheugenis misbruikt als rechtvaardiging voor foute instincten. ‘De joden hebben Jezus gekruisigd’ – dus zijn ze door de eeuwen heen afgeslacht. Dichtbij: ‘Willen we minder Marokkanen? Ja! Dan gaan we dat regelen’. Zo heeft Jaspers die collectieve schuld niet bedoeld, maar dat had u inmiddels wel begrepen.
3 reacties
Die Jaspers is een man met interessante ideeën die ik nodig eens bestuderen moet. Maar mezelf kennende zal het daar wel niet van komen. Moet ik me nu schuldig voelen? Ik weet het niet. Er is zoveel waar ik me nog elke dag schuldig aan maak dat ik nu, op deze plek, plechtig verklaar dat ik niet meer schuld heb dan jij, medemensch!
SCHULD? Is het mijn schuld dat ik leef, dat ik er ben? Dacht ik niet, moet je bij mijn vader en moeder zijn.
Is het mijn schuld dat ik nog leef?
Waarschijnlijk wel, maar dan in positieve zin: ik ben 76 jaar en nog steeds goed gezond van lijf en koppie.
Is het mijn schuld dat de wereld er zo slecht voor staat?
Daar kan ik me wel iets bij voorstellen en ik heb er sinds het verschijnen van deze column over moeten denken.
Kijk: de wereld veranderen dacht ik nog te kunnen tussen mijn 18de en 60ste levensjaar. Dat heb ik opgegeven, maar dagelijks een beetje bewust over je voeding, over onze natuur, over klimaatverandering, maar ook over elke dag ouder worden nadenken kan nog wel. Dat is dan een kleine bijdrage.
Maar wat moet ik doen tegen de collectieve schuld die we als zwijgende massa hebben over de idiotie van complottheorieën en verrechtsing? De wereld staat in brand. Geen empathie meer voor het kwetsbare, ons onderwijs, onze cultuur, onze waarheid. Saamhorigheid, collectiviteit, solidariteit? Alles van waarde is weerloos, zei Lucebert. Was dat geen oproep tot opstand?
Collectieve schuld, veel schuld delen door veel is weinig, dus ik heb weinig schuld. Liever bekijk ik het van de andere kant. Wat kan ik zelf veranderen waardoor ik denk het zo goed mogelijk te doen. Ik kan echt niet tegen een kolencentrale op met mijn minimale voetafdruk op deze aardkloot. Ik doe wat mij past en vertel mij daar een verhaal bij waardoor ik een goed gevoel krijg. Ik kan er bijv nog steeds niet bij dat een elektrische auto schoner is voor het milieu. Ik neem graag de productie van de batterijen erbij. Kinderen die met levensgevaarlijke omstandigheden werken voor niks…. fijnstof van de electrische auto’s…. Maar goed. windmolens blijken ook niet zo milieuverantwoord te zijn op ons klimaat. Dus ik hou mij bij mijn eigen verhaal…