HOE IK ME DOOR IDIOSYNCRASIE EEN EZEL VOELDE

Nog geen week geleden: in een vluchtige droom vlak voor het ontwaken duikt steeds het woord ideosyncratie op. Typisch gevalletje van ideosyncratie, zegt iemand, of: ideosyncratie, weetjewel. Context ontbreekt in de droom. Ik schat dat het woord minstens vijf keer valt. Geen idee wat het betekent. Het woord tolt door mijn hoofd. Ik vraag de ook zojuist ontwaakte vrouw naast me: ‘Weet jij wat ideosyncratie is?’

‘Huh? Idiosyncratie?’
‘Nee, met een e, ideosyncratie.’
Ze heeft geen idee. De samenstellende delen uit elkaar trekkend fantaseren we wat over ideeën, bestuursvormen (cratie) en samenvoegingen (syn). Een bestuur gebaseerd op een paar bijeengerommelde ideologieën? Onzin natuurlijk.
Het is een wat vreemde dagopening. We komen er niet uit. Dan maar het bed uit.

Het bestaat
Hoe is het mogelijk dat een woord dat je niet kent de hoofdrol in je droom speelt? Bestaat dat woord wel, vraag ik me onder de douche af. Daarna wil ik meteen door naar mijn woordenboeken en google-instrumentarium, maar de vrouw is me al voor geweest op haar mobieltje. ‘Het woord is idiosyncrasie. Met een i en een s. Het betekent: een eigenschap waarmee een individu zich onderscheidt van de rest’. Krijg nou wat, ik heb dus een gemankeerd woord gedroomd. Ik heb de klok horen luiden, maar niet zoals hij moest klinken. Over de klepel zwijg ik verder maar.
Het is me nog niet duidelijk genoeg. Ik ga zoeken.

Abnormaal
Het woord heeft een Griekse oorsprong: ιδιοσυνκρασία. Idios heeft een aantal betekenissen, maar hier zijn o.a. apart of ongewoon van toepassing. Krasis betekent o.m. vermenging. Syn is een voorvoegsel dat samen kan betekenen. Mijn WP-encyclopedie geeft onder het lemma idiosyncrasie een uitsluitend medische verklaring: een abnormale reactie als gevolg van bijvoorbeeld het gebruik van een medicijn.

Breder
Verder googelend blijkt het begrip veel breder. Het staat bijvoorbeeld ook voor ongebruikelijk gedrag, eigenzinnigheid of ‘met een eigen, afwijkend karakter’. Ook de economische wetenschap past het begrip toe, als ik het goed begrijp voor situaties waarbij andere dan voorspelbare economische reacties optreden.
Etymologiebank.nl duidt het woord als eigen, individueel.

Wolters woordenboek Grieks-Nederlands . Alleen de samenstellende delen van het woord idiosyncrasie staan er in, de samenstelling schijnt voor het eerst opgedoken te zijn in een 17e-eeuwse Engelse tekst.

Balen
Ik begin te vermoeden dat het begrip als bijvoeglijk naamwoord couranter is dan als zelfstandig naamwoord. Zo komt het voorbeeld langs van het idiosyncratische taalgebruik van de jeugd. Daar kan ik me wel wat bij voorstellen. Ik herinner me nog uit mijn middelbare schooltijd dat het woord balen zijn intree deed. Dienstplichtige soldaten baalden, maar wij ook, vooral van veel huiswerk, en dan liefst als een stekker. Daar gaven we ongegeneerd lucht aan. Het was een bijzonder moment dat mijn vader voor het eerst het woord balen in de mond nam. Ik weet niet meer waar hij van baalde, of van wie (was ik het?), maar ik herinner me zijn veelbetekenend blik toen hij het zei. Wij kinderen lagen dubbel. Intussen waren we er getuige van dat een idiosyncratisch woord gangbaar werd.

Nekslag
De nekslag komt als ik lees dat het Centrum voor Leesonderzoek beweert dat 51% van de Nederlanders en 54% van de Vlamingen in 2013 het woord idiosyncratisch herkenden. Ik behoor dus tot de ongeletterde minderheid. Dit kan ik niet over mijn kant laten gaan. Ik besluit een steekproef te houden onder lezers en toevallige passanten. En wat blijkt: van de twintig ondervraagden kan niemand het woord duiden. Toch zeggen ze bijna allemaal het wel eens te gehoord of ooit zelfs gekend te hebben. Ook drie medisch geschoolden en twee neerlandici blijven in gebreke. Dus om te zeggen dat het woord leeft… nou nee. Hebben we eigenlijk wel behoefte aan dat woord?

NRC
Getroost door al die onkunde voel ik me weer helemaal het heertje. Nu rest alleen nog de vraag hoe dat woord zich in mijn droom heeft kunnen nestelen. Is het iets freudiaans, of atavistisch zelfs? Of ben ik het recent ergens tegen gekomen, bijvoorbeeld in een boek, zonder het echt tot me door te laten dringen? Zou kunnen, want ik heb net een boek gelezen waarin de hoofdpersoon overvallen wordt door plotselinge flauwtes en daarvoor wordt opgenomen in La Salpêtrière, een legendarische psychiatrische kliniek in Parijs. De betreffende passage opzoekend kom ik alleen het begrip ‘hysterische epilepsie’ tegen. Ook verder bladerend duikt idiosyncrasie niet op. Anders vergaat het een door mij geënquêteerde NRC-lezer. Hij meldt dat zijn krant deze week in een stuk over de filmmaker Michel Gondry meldt dat diens laatste films ’te ontregelend, idiosyncratisch en hallucinogeen waren voor de meeste kijkers’. Voor een krantentekst is dit nogal highbrow, om niet te zeggen idiosyncratisch. Maar goed, het woord leeft.

Ezel
Ooit moet het woord tot me gekomen zijn, maar het zal altijd wel een raadsel blijven wanneer en hoe. Waarom maak ik me er druk over? Is dat een idiosyncratische reactie van mij? Ik lijk wel de ezel van Dik Trom. Geen idee wat het is, daar op mijn rug, en hoe het daar terecht is gekomen. Het woord heeft me bij de staart, ik kan springen wat ik wil, maar raak het niet kwijt. Tot ik stil blijf staan. Dan gaat het vanzelf weg. Hoop ik.

LEESWIJZER
Het idiosyncratische complot (thriller)
Het idiosyncratische complex Een psychologische studie
De idiosyncratische paradox Populisten als vijanden van het volk, een politieke beschouwing
Doe zelf normaal! Hoe Nederland veranderde van een democratie in een idiosyncratie
Het parallellepipedum als grondvorm in het idiosyncratische kubisme (kunsthistorisch proefschrift)
Idiosyncratische eschatologieën Van Jezus de visserman tot Lou de palingboer
God houdt ook van jou Veel bidden, dan komen ook idiosyncraten in de hemel
Foei! foei! Idiosyncratische standjes in een Alpenwei Over vijftigerjarenporno in film en literatuur
Idiosyncrasie als correctie op de normaliteit Een filosofische verkenning
Zijzee houdt zich aanbevolen voor meer relevante leestips.