Sandra Langereis’ biografie van Erasmus dateert van drie jaar geleden en nu al weer komt ze op de proppen met een al even schitterende levensbeschrijving van Eise Eisinga, de planetariumbouwer uit Franeker. Beide boeken geven royaal historische context en zo hoor je nog eens wat nieuws, ook al is het oud.
Ik wist bijvoorbeeld niet dat de eerste algemene verkiezingen in ons land gehouden werden in 1795, aan het begin van de Bataafse Republiek. Alle kostwinners van 20 jaar of ouder mochten stemmen, in Friesland zelfs de vrouwen onder hen. Friesland was progressiever dan Amsterdam, waar dat niet mocht. Kiesrechtregels werden toen nog plaatselijk vastgesteld. Daar zette de grondwet van 1798 een streep door, net als door het vrouwenkiesrecht.
Adellijke kliek
Tijdens de beginperiode van de Bataafse Republiek hadden de zogenaamde patriotten het min of meer voor het zeggen. Op school heb ik summier iets meegekregen over elkaar bestrijdende ‘prinsgezinden en patriotten’ in die tijd, waarbij de onderwijzers sterk de indruk wekten dat ze het meest op hadden met de oranjeklanten. In de tijd voor de Bataafse republiek werden alle bestuursbaantjes en andere lucratieve posten onder aanvoering van stadhouder Willem V onder de adellijke kliek verdeeld. Gewone mensen hadden niets in te brengen dan lege briefjes en belastingcenten. De patriotten kwam dat de strot uit.
1787: Verrader des Vaderlands Willem V
Duitse inval
Willem V maakte het zo bont dat het land in 1787 in opstand kwam. Overal schoten burgermilities uit de grond waartegen Willems leger geen schijn van kans maakte. Daarom riep de stadhouder zijn zwager te hulp. Dat was Frederik Willem II, koning van Pruissen, wiens leger Nederland bijna zonder slag of stoot onder de voet liep. Mei 1940 was dus niet de eerste keer dat de Duitsers dat presteerden, als was het toen niet op verzoek van een Oranje. Kan Willem Alexander daar ook zijn excuses over aanbieden?
Democratisch experiment
De patriotten werden zwaar gestraft, soms met de dood. Velen ontvluchtten het land, onder hen Eise Eisinga. Later werd hij alsnog opgepakt en in Leeuwarden gevangengezet. Toen de Franse troepen Nederland inpikten werden de bakens verzet. Nederland mocht tot op zekere hoogte zichzelf besturen. De patriotten deden hun best, maar Napoleon maakte al snel korte metten met de ‘Bataafse republiek’ en daarmee aan het eerste democratische experiment dat burgers zeggenschap gaf.
Tor
Iedereen kent de Brandenburger Tor, maar uit dit boek van Langereis vernam ik voor het eerst dat Frederik Willem II deze triomfpoort in Berlijn neerzette ter ere van zijn overwinningen in Nederland. Tor staat voor poort, maar ook voor dwaas. De poort had vanuit Duits gezichtspunt niet dwazer kunnen uitpakken: geen Duitse triomfator, maar Napoleon was de eerste die er triomfantelijk onderdoor paradeerde. Dat was in 1806, nadat hij bij Jena de Pruisen in de pan had gehakt. Nog weer later werd hij het symbool van een gescheiden Duitsland na een desastreuze oorlog.
1806: Napoleon passeert de Brandenburger Tor
Rekentalent
Eise Eisinga was als jongen al gefascineerd door de sterrenhemel. Hij groeide op in een tijd dat de nacht nog van de nacht was. In Dronrijp ging hij naar school, waar één onderwijzer één lokaal tot zijn beschikking had om ongeveer honderd kinderen van alle leeftijden te leren lezen. Kinderen die langer naar school mochten konden daarna ook nog leren schrijven en rekenen. Leerplicht bestond niet. Eise was een groot rekentalent. Z’n ouders hadden daar oog voor en betaalden later nog voor gevorderde rekenlessen bij een rekenmeester in Franeker. De universiteit van die stad, waar hij algebra had kunnen leren, was uiteraard geen optie voor een jongen van zijn stand. Na een langjarige opleiding tot wolkammer bij zijn vader vestigde Eise zich als zelfstandig wolkammer in Franeker. Het wolkammersambacht was lucratief, Fries wolgaren ging de hele wereld over.
Eise Eisinga, detail uit schilderij van W.B. Kooij
Armenhuis
Eisinga was een modelburger met een sociaal hart. Nadat hij de stadspolitiek in ging stichtte hij in Franeker een armenhuis. Het gebouw staat er nog steeds. Ook ijverde hij voor een armenzorg die niet afhankelijk was van de luimen van kerkbestuurders. Het kwam hem goed van pas dat hij dankzij zijn rekentalent verstand had van geld. Zijn rekenwerk voor het planetarium oversteeg alles, het was op zich een waar kunststuk. De daadwerkelijke bouw van het planetarium is een verbijsterend staaltje techniek en houtbewerking. Hij kreeg daarbij de hulp van zijn vader, die in Dronrijp als vergevorderde hobbyist beschikte over een uitzonderlijk goed geoutilleerde timmermanswerkplaats.
Wonder
In Machineman, de tijden van Eise Eisinga geeft Langereis doorkijkjes naar de algemene, vaderlandse, sociale en economische geschiedenis van de tweede helft van de achttiende eeuw, en natuurlijk ook naar de toenmalige stand van zaken in de astronomische wetenschap. Binnenkort moet ik maar weer eens naar Franeker om het planetarium te bezoeken. Het mag een wonder heten dat het er al meer dan twee eeuwen ongeschonden staat. En nog altijd werkt en met grote precisie aangeeft waar op welk moment de planeten staan.
Afbeeldingen uit het boek van Sandra Langereis. Vanuit hun bedstee konden de maker en zijn vrouw uitkijken op de loop van de toen bekende planeten.
Recente reacties