Niemand zag het aankomen, maar plotseling was hij dood. Hij was 82 toen hij onverwacht ter aarde stortte. Zijn vrouw hoorde een harde bons en vond hem liggend op de vloer. Vreselijk, maar ook mooi. Ik althans teken voor zo’n dood op die leeftijd. Als vergevorderde zeventig-plusser mag ik dat zeggen, vind ik. Maar intussen mis ik hem. Zijn vrouw mist hem natuurlijk nog veel meer.
Hij had een groot en royaal hart voor al wat nood leed en hulp kon gebruiken, ver weg of dichtbij. Hij was een geweldige literatuurliefhebber en verslingerd aan klassiek muziek. Dat, samen met zijn gevoel voor humor, heeft hem vermoedelijk geholpen op de been te blijven in onze barre wereld.
Het gebergte
Zijn vrouw, ook een groot lezer, vroeg me of ik ‘het gebergte’ van haar wilde overnemen. Het nam twee planken in beslag in hun boekenkast. Ze wilde ruimte maken. Het gebergte is de naam van de bundeling columns die Maarten ‘t Hart en Hugo Brandt Corstius voor NRC/Handelsblad schreven over de 52 romans van Vestdijk. Ze namen elk 26 voor hun rekening. Ik twijfelde. Toen de verzameling romans van Vestdijk verscheen zag ik af van de aanschaf. Ik had al één plank Vestdijk in mijn boekenkast staan en eerlijk gezegd vond ik dat wel genoeg. “Bij jou is het in goede handen”, drong ze aan toen ik aarzelde. Een twijfelachtig argument, ook al omdat ik ook de leeftijd heb om dood te vallen en geen erfgenamen heb die naar Vestdijk talen. Ik zei het, maar het maakte geen indruk.
Het was als met Mohammed en de berg, maar dan andersom. Mocht iemand een goed adres voor de Vestijkverzameling weten, dan hou ik me aanbevolen. Binnen afzienbare tijd beschikbaar.
Dit onmetelijke brein
De klim kon beginnen, maar eerst moest ik plaats maken. Mijn eigen Vestdijkromans konden nu wel weg. Bij het opruimen stuitte ik op De symfonieën van Anton Bruckner en andere essays over muziek van Vestdijk. Ik bladerde het door en verwonderde mij. Opnieuw trof me ‘s mans genialiteit, geheugen en werklust. Dat schrijven was één ding, maar voor veel van zijn romans moest hij ook uitgebreid research doen. Daarnaast was hij een groot muziekkenner, al ver voor de tijd dat iedereen thuis kasten vol platen had. Waar haalde hij die kennis vandaan? Hij speelde piano, vast heel verdienstelijk, maar las hij ook partituren? Hoe hield hij alles op een rijtje? Verder schreef hij essays over religie, talloze recensies en duizenden gedichten. Het is een godswonder dat dit onmetelijke brein nog tijd had voor zijn depressies en migraine-aanvallen.
Simon Vestdijk
Maarten ‘t Hart
Ik bleef hangen bij een essay over de jonge Beethoven. Toen ik het uit had kwam ik op het idee om Maarten ‘t Hart er op na te slaan – ook een breed georiënteerde, zeer productieve schrijver met veel muziek in zijn mars. Zou hij aan Vestdijk refereren, die hij zo bewondert? In zijn bundel Mozart en de anderen was het meteen raak. In een stuk over Beethoven schrijft hij dat hij diens sonate pathétique leerde kennen dankzij Vestdijks roman De redding van Fré Bolderhey, waarin dit pianostuk fungeert als ‘leitmotiv. ‘t Hart heeft twee maanden ijverig de radiogids doorgebladerd in de hoop de sonate aangekondigd te zien. Het was de eerste pianosonate van Beethoven die hij hoorde.
Verleidingen
Tussen mijn Vestdijkboeken kwam ik ook een essay tegen onder de titel ‘Ziekte en zieke mens in Een Moderne Antonius’, geschreven door Vestdijkkenner en psychiater Bas Verwey. De beklagenswaardige ‘Antonius’ uit de titel van deze roman van Vestdijk is de bankdirecteur Olivier, die lijdt aan wanen. Daarbij wordt hij blootgesteld aan verleidingen, net als Antonius, een heilige uit de dertiende eeuw. Verwey vermoedt dat Vestdijk bij de beschrijving van Olivier en zijn hallucinaties vooral put uit zijn rijke fantasie, daarbij geïnspireerd door schilderijen van Matthias Grünewald. Hij zet het boek in een rijtje met o.a. De redding van Fré Bolderhey. Volgens Verwey heeft Vestdijk tien jaar rondgelopen met het idee voor Een Moderne Antonius, en laat die roman nu uitgerekend tien jaar na Fré Bolderhey zijn uitgekomen.
Matthias Grünewalds schilderij
‘De verleiding van de heilige Antonius’
heeft Vestdijk mogelijk geïnspireerd
Visioenen
Beide boeken had ik nu onder handbereik, ik besloot ze te gaan lezen. Het zal wel vloeken zijn in de Vestdijkiaanse kerk, maar eigenlijk las ik twee keer hetzelfde boek, al verschillen de hoofdpersonen en hun hallucinaties nog zo. In beide romans lopen waan en werkelijkheid naadloos in elkaar over en worden de wanen steeds heftiger en fantastischer. Bestaan zulke patiënten? ‘De romancier wint het hier van de arts’, stelt Verwey in zijn essay – Vestdijk was immers arts. Wat in lijn is met een citaat uit Vestdijks essay De zieke mens in de romanliteratuur, door Verwey geciteerd: ‘In zekere zin heeft een ervaren romancier minder moeite met het produceren van visioenen dan krankzinnigen zelf.’
Varken
Vestdijk heeft vermoedelijk veel plezier beleefd aan zijn bizarre vondsten, die soms angstaanjagend zijn, dan weer scabreus, dan weer domweg fantastisch. Vele hebben vast ook dubbele bodems die mij ontgaan. Een voorbeeld is het varken dat dagenlang in de hoek van Oliviers kamer ligt niks te doen. Olivier weet dat het een visioen is, maar raakt toch aan het beest gehecht. Laat nou ook Sint Antonius vaak worden afgebeeld met een varken, omdat dat beest onreinheid, lust en hebzucht symboliseert. Dat las ik bij het schrijven van dit stukje in Wikipedia. Weer wat geleerd. Als het varken verdwenen is, denkt Olivier dat hij genezen is. Een misvatting. Ook de Eddie uit Fré Bolderhey is aan het slot van de roman nog zwaar ziek.
Als dit visionaire varken met zijn onreinheid, lust en hebzucht in de kamer had gelegen had
Olivier wellicht minder van hem gehouden.
Nieuwe kennissen
Ik heb me vermaakt met beide boeken, maar op welke surrealistische reis werd ik hier meegenomen? Er gebeurde nog iets: gaandeweg kwam ik erachter dat ik deze romans al eens had gelezen. Bij ‘Antonius’ herkende ik het varken, bij ‘Fré Bolderhey’ de paraplu’s die uit eigen beweging mensen afranselen. Is het mijn leeftijd die mijn geheugen parten speelt? Iemand zei me eens over Alzheimer: elke dag nieuwe kennissen. Misschien herbergt mijn boekenkast nu 52 zulke nieuwe kennissen. Mijn betreurde vriend kunnen ze niet vervangen, maar bij elk boek zal ik even aan hem denken. Ik vervolg mijn klim met Zo de ouden zongen…., dat ik nooit eerder las. Geloof ik.
3 reacties
Ik ga weer eens wat van V proberen te lezen.
Toen ik je leerde kennen las jij, Piter, al Vestdijk, ik niet. Ik herinner me dat jij en je vader spitsvondig citeerden uit sommige romans (was het wellicht uit De dokter en het lichte meisje, voor jou grimmig genoeg?). Ik probeerde toch maar eens een roman, maar las die niet uit. Pas aan het eind van mijn studententijd haalde ik de achterstand op jou in dit opzicht in. Niet alleen zijn romans las ik met verbazing en bewondering, ik ontdekte ook zijn essayistisch werk. De Toekomst der Religie is nog altijd actueel, waar Vestdijk laat zien hoe de religieuze mens gespleten kan zijn en zijn verantwoordelijkheden ontloopt. En Het Wezen van de Angst is ook al weer zo’n bergtop(je). Vestdijk werd voor mij een ingang tot de wereldliteratuur door zijn onvolprezen essays over Proust, Kafka, Rilke, Emily Dickinson om maar een paar te noemen.
Toen Vestdijk overleed werd al snel de Vestdijkkring opgericht, die nu meer dan 50 jaar bestaat. Had de grote meester ooit gezegd ‘als ik dood ben zijn ze mij snel vergeten’, thans heeft de Vestdijkkring nog 220 leden. De eerstvolgende jaarvergadering is volgende week zaterdag 15 maart in de OBA in Amsterdam. In het najaar komt het symposium Drie vrienden: rondom tijdschrift Forum. Simon Vestdijk, Menno ter Braak en Eddy Du Perron.
P.S. O ja, de romans zijn soms taai, maar de humor maakt veel goed en zoals een vriendin eens zei: ‘een slechte Vestdijk is toch altijd nog een Vestdijk’.
Juist die productiviteit van Vestdijk weerhield me ervan in mijn leesgrage jaren een tweede Vestdijk ter hand te nemen.
Door deze Zijzee betreur ik dat besluit.
Heel eventjes maar hoor.
Dank